Art & Culture Department ta kô 2008 tawhta araihriapa nata pi apatlohpazy:

1. A hmiatuata MADC Art &Culture Department Officer nata Staff zy ta Art & Culture rai liata pahâhna hmeiseih ama hnei thei náwpata Department ta resource persons hruapata training hnei tuapa châ ta, subject nano nanopa, Art and Culture yzie nata â chhuahnazy a chupa a châ.

2. Marapa thâtih eima pahno pasia via thei n’awpa ta “Mara Thyutôna nata a pahlypa zy” tahpa bie pipa hmâpata tari noh 13.2.2009 pa liata seminar hnei pa a châ. Biepi pachhaih pachhuahpa nata resource person zy cha :-

a) Mara Chieftainship – Dr. K. Robin
b) Mara Identification – Dr. K. Zohra
c) Migration & Settlement – Puhpa C. Thahe
d) Source of the Mara History – Rev Dr. Lai-u Fachhai.

3. Tari noh 20.11. 2009 pa liata Puhpa J. Vialua “ Hla & Bie” (Life & Contribution of Puhpa J. Vialua (L) ) tahpa biepipa hmâpa ta Seminar hneipa a châ.

Resource persons nata biepipa:

1. Puhpa Pachi Hlychho – Love Song
2. Puhpa Kh. Beithie – Literature
3. Puhpa Thasia T.Azyu – Biography
4. Rev NC. Vabeilua – Rah Kypachana

4. Mara Pho lâzy hmah asie via thei n’awpa nata eima tobinazy palâhâh ta,phualuahpa achâ thei n’awpa ta Cultural Meet Dt: 9/12/2010 pa ta Siaha tlyliah liata hmâpa a châ.
Kô zaopa ta hmâ theipa châ vei hrasala, Dept. tah byuh atahna daihti lia maih ta hmâ â chhuah lyma.

5. Mara Historical important places thokhazy a nothlah lapa châ ta, a thâtih zy chhao âchu laih. Documentary Films tao awpa ta Mara Autonomous District Council, Art & Culture Department Staff zy Ngephe Sizô (Burma) lâ tuapa châta, âmo heta documentary film ama pachhuapanoh, chazy cha:

a) Hawly Paka.
b) Vâhia Poh bapa.
c) Fâthlai Lôkhao.
d) Athipa Lâ.
e) Sa – ia Lâ.
f) Rakâ Tla.

6. Hlâno manô mapaw daihti no tawhta khâ ama vaw tao tyhpa ‘Chhâhtu’pa nata ‘Daitlydaipa’ cha thyutlia sawzy nata chhâ a vaw y lymâ’pa zyta ama vaw pahno thai n,awpa nata ama hmô thei hra n’awpa ta ‘Chhâhtupa nata ‘Daitly Dai’ cha documentary film ta taopa a cha.

Art & Culture Department Achievement : 2012-2014

Art & Culture Deppartment heta Marapa chi nata pho palaiseihsa ta, eima boh thei n’awpatazy ata hmahlananano nanopa hnei ta, cha zy liata a peimawh viapa cha he zy he ama châ.

1. Document Film : Mara hrozie nata ama pana-pavapa hmo zy roh ta, documentary film ta tao awpata hmah la ta, cha liata Dr. K.Zohra cha roh awpata ahawpa achâ. Eima hawnazy pachâ peimawhpa ta “THE MARAS THEIR INDIGENOUS RELIGIOUS CEREMONIES AND FOLKCULTURE” tahpa vaw roh ta, cha liata eima manôh –mapaw zy ta ama vaw ziena dâh nata he châta atheina ama hlâna dâh episode sa charu (6) a ro , cha liata episode sapangaw ( 5) a ry liata palâsapazy he atlyh patata film ta pachhuah-panoh ngâhaipa achâ.

Khihsypa (Ritual Ceremony )
Chhohia (Communication with the dead
Chakâh laih Ceremony
Tlâhraipasie (Sacrifice connected with sickness
Awhkhypa lâ (Folkdance )

2. Su peimawh tlypazy: Art & Culture Officer-nah ta staff thokha zy mara râh liata su peimawhpa- thâtih ahneipa nata Khazohpa ku-mâ rôhna kawpa
nata no-âh chhih kawpa su zy tly laih pata, ama thâtih nata ama nothlahpazy la lai ta, marasaw- he su atly mâh leipazy ta vaw pahâh ei sala, tly khohna palôhzy ama vaw hnei thei n’awpata MADC Network liata papua awpa nata khizaw ta apahno hra n’awpata website liata khô awpazy ta apachhuah-panoh hai, vâro tly ha ta, atly via lyma heih aw.A tly chiehpa- pachhuah-panoh ngâhaipazy cha:

(1) Azinô (Beinô liata ) : He he Lôpanô lai kawpa Beinô liata a y pa châ ta, Azinô moh bina chhâpa cha he lôpanô he lyurâhhripa pahrâ cheingeipata ama pahno. Lyurâhhripa moh he aw ngâleipa ei ta, ‘Azinô’ tahpa acha.
A tlyhmia liata seih pheihnie hawhta athu lyma ta, cha cha ‘aseih palaona’ ama tah, â beidyuchhai chhao a lyu kaw.

1

2

Azinô tlyhmia

3

(2) Chavahpi Ngazo, Siata: He ngazo he Siata liata y ta, he chavah ngazo he Art & Culture Dept. nata Beinô Adventure Club ta asu tly pata âsâna taihta thlie khaipa châ ta, 161ft rachhôh âs^ahpa achâ. A lôkâhpa liata kheih bu y hôlô ta, cha hleihkhô ta, lôthi chhao y ta, cha lôthi cha râhsa, Pazu-Pavawzy ta hmazoh ama phaona daihti liata thohnapa ta ama hmâ, ama hmah yna su liata achata ei ta, thlai ama pha lyma ama tah.

4

(3) Lôbeinô, Siata : He Lôbeinô he Siata râh liata ay pa châ ta, Lô no-âh chhih kawpa achâ. He su he kaw tlypa châ ta, alô chhao cha thlie khai ha pa achâ. Âsâna lâ cha ft 36 châ ta, a pahlôh (circumference) ta thliepa ta 200 ft châta, aseihna lâ 80 ft a châ.A chô liata thokô lai kawpa zy a dua ta, tho thari lai kawpa chhao azaw hôlô ta, alei lâ taihta pathliahpa ta achô kia nawpata thothari he âryhpao kaw.

5

(4) Tichheih Lôkâh, Chapi : Tichheih lôkâh he Chapi khih tawhta km 1 rachhôh liata ay pa châ ta, tisao âsâh kawpa achâ. Âsâna la chhao A& C Dept. ta thlie ta, ft 346 rachhôh âsâ. He su he lyurahhripa ama pahrâ tlai tahpa asiana cha Chapi mo Theihiakô liata khih ama sa nota Vâhiahnah ta hmo amâ kaw hlâ ngâthlâh ha. A lôkahpa liata Kheithlawh a hluhpi ay hra, âki chocha pata na pahno khoh khiatala maraartandculture.com liata angia the.

6

(5) Lô-awhkhy, Chapi : He ‘Seihlai Chavah’ tawhta chho la 100 mtrs rachhôh âhlapa liata a ypa châta, Peh-nai Lyu lâpi laikathi (ry) liata a ypa a châ. He ‘Lô Awhkhypa’ tawhta mathi (ry) la 200 mtrs rachhôh âhlapa liata ‘Lôbyh Lôkhaoh’ ama tahpa he y ta, hlano adyuhna daihti liata cha chariah riachi pata, he ‘Lôbyh Lôkhaoh’ he Chapipa sawzy a nyu tyhna su a châ. Mah-nô, mapaw daihti no ta cha, ‘Sanâh’ zy a y leipa vâta he ‘lôbyh lôkhaoh’ liata chyhsa a nyupazy heta ama laikachha liata ‘Lô Awhkhypa’ khohpa he daihti ngiana (sanâh) châta ama vaw hma tyhpa a cha, ama tah.

7

(6) Chapi beipa ryu a nyuna lôkhaopi nata khaohta : He lôkhaoh he Chapi beipa ta aryusôhpa anyuna su acha, suno ta y ta, a khaoh laipa nata khaohchyhpa ta a y.

8

(7) Chapi khihparoh-Theihiahkô: He su he Tichheih Lôkâh kiapâh ta liata y ta, Chapi mo tahmâ ta ama yna su ama y hlâta ama yna su achâ.

9

(8) Savo khih, ( Zyhno): He khih he Zyhno mo ta atahma Zyhno khih ama za y hlâta ta ama yna su achâ.He liana he ta Hmôlai thlâ su chhao y ta, ama yna chariah chi pa vâta, thlai thlai ama chho thei lei n’awpa su padawh-râhsaipa liata, su ryh lei kawpata ama y.

10

(9). Vahâpi khihparoh nata thlâ su (near Mawhro): He su he Zyhno mo vawpahrâna su a châ. Mawhro khih tawhta Chapi daih lâ km 2 rachhôh liata y ta, ama thlâ zy chhao hmôpa ay hôlô. He liata ama y na daihti he Hlichhy nata Hly-âh locho daihti achâ.

11

(10) Saphao (Beinô liata): Saphao he Beinô liata ay pa châ ta, Lôdaw tawhta km 3 rachhôh tihnaw lâ kaw sao pata Lôpanô lai kawpa sathô y ta, mathi lâta âdaih chaipa he Saphao acha. Saphao he matu reih châ ta ‘Saphao’ tahpa he ‘meibaly’ tahna châ ta, he lôpanô he mei balyh alyu kawpa vâta moh ta ama bi pâpa achâ, ahripa (Khasôh hneipa) pahrâna achâ. Apazipa lôpanô he a o pipa châ ta, amachha chaipa atataw (A o pipa) beihchhona a châ. Hmialâ daihti liata achâ tawhta meikhuh apuapazy chhao ama hmô ty. Chatawhta mara râh baih lâ alôh âparyhpa y ta, cha cha aryureina o ama tah.

12

13

14

A O pipa

 

A Beichhona

A Beichhona

 

A ryureina

A ryureina

(11).Tisi Kaopi Ngazo yna su: Tisi nata Chheihlu likah, Tisi chavahkao liata a ypa a châ.

Kaopi yzie : A chavakao zydua he lôkâhpa sai châ ta, akaopita aypa achâpa vâta ‘Kaopi’ tahpa a cha. ‘ Khasôh’ tahpa he ahripa reina a châ.
Akhihsana: A olyu lôkâh kavohpa zydua cha ararôh y kawpa sai châ ta, mo pha kawpa nata palao palâna ngiaryh âchhih kawpa a châ. Anidopa deikua cha Sâhrâ anipa, dychhiepa a châ ama tah. Anôchâ Kaopi khasôh he nôchâ phapa, kyhpachâna a hneipa ama tahpa a cha. Tlôsaih thluapa avaw chyhtuhpa, a thina daihti lia chhao ta Ngiacha, Sathawh, Ngah laipa ta, a thi lâ hmâpa ta ri kaw hâ ta, ri a kaw pathliepa a châ.A thih lâ chhao he Kaopi tawhta avaw puapa a châ.
Achicheipa: a) Sâhrâ (b) Basuh (c) Sysahdi (d) khâchhao (e) Amao zy hea châ. A chicheipa liata Amao ngâlâh he nie leipa a châ. Chichei hropa zy deikua cha, râh akhiepa zyta vaw phao tyh ei ta chyhsa chhaota ama nie tyh hra.
Asuhmo y dâh: Kaopi he lôkâh âsâh kawpa chhâthôh hneipata a ypa a châ. Âsâna 1/2 km khophie rachhôh châta, aseina 1 km (sakha) a châ. Achhôh liata a sa pasapa/zaopa zy cha- Chakeih, Chavyh, Sawzaw, Sathawh, Sakhih, Zyngyuh, Zysaih, Siviah, Akheih, Kheipangia zy ama châ.
Lôkâh chhâhkhana: He achhâ khana he lôkâh asypitah siepa châ ta, Siviahzy, Kheih-ôhpazy yna a châpa vâta ‘Kheih-osy’ tahpa a châ. Chakeih, Chavyh, Zyngyuh, Azyh, Sawzaw, Sathawh, Sakhih zy chhao ariena supha kawpa ta ama hmâh.
Lôkâh chhâhnona: Chhâh nona he lôkâh syta asie lyma hrapa châta, he chhâh liana heta achicheipa sysadih nata khâchhao yna a châ, he chhâh he râhsa zy palao-palâna sai a châ hra. He liana heta râh akhiepa zy ta laihsa hmipha kawpa nata pôhrao pha kawpa hmô tyh ei ta, cha laihsa cha asâty deikua di kaw ta,chavâta a hmôpa maih ta ‘sâdinô’ tahpa ta amoh cha awna ei ta, chavâta he lôkâh chhâh nona he ‘sâdinô sy’ tahpata moh bipa a châ.
Lôkâh chhâhthôhna: Achhâ thôhna he lôkâhsy ta ahneipa châ hrâ ta, he chhâh liana heta lôkhaoh 5 ft âsâhpa, 9 ft âthupa y ta, cha lôkâh cha ‘sâdinô lôkhaoh’ tahpa a cha. He lôkâh chhâh thôhpa nata achheipâh zydua he pawpi ângia kawpa chi hluhpi yta, mo ângia kawpa sai a châ.
A nôthonô: He lôkâh chhâh thôna, ti tha lâ, maw lâ daihpa liata Vatiepa y ta, cha kaw pazipa liata lôkâh pha kawpa y heih ta, cha lôkâhpa cha ‘anôthonô’ tahpa achâ. A loka aza chhana liata tili yta, cha cha anothono-li tah ei ta, ahaosa liata lokhao pha kawpa yta arina pha kawpa a cha. Atahma taihta chyhsa ta eima rina su ta eima hma ngathlahpa a cha.
A tisao tlana: A chavakao duata lôkâh pata khaw ta, âsâna la 120 ft châ ta, akawna lâ 300 ft aseihpa a châ. Notla baih lâ ta alô 9 ft aseihpa, 4 ft akawhpa y ta, cha cha ‘Avahiah hmaothy’ tahpa a cha. Avahiah hmaothy tawhta nochhih lâ 15 ft pa âhlapa liata a khaoh 3 ft Sq ta bâpahlie ta, cha khao cha ‘a Awhsi mona’ tahpa a châ. Atisao tlana liata Meisaku zy azawh ta, mo angia kawpa nata rarôh y kawpa a châ. Ti atlana liata tilih lai kawpa ahâ lâ 30 mtrs, adoh lâ 10 mtrs ft 10 rachhôh âthupa y ta. Cha cha amoh sâthôh a hnei; 1) Azino lih (2) Kaopi lih, (3) Tisao tlana lih,’ tahpata bipa a cha. Ngah laipa hluhpi pahrâna a châ. A tisao tlna lih akei chhâna nochhi baih lâ ta, Achicheipa, Amao thih 20 mtr Sqr kawpa y ta, cha cha, chysia rôh thlana châta hmâpa achâ. Cha laikachha liata lôkhaoh y ta, cha lôkhaoh cha chysa 20/30 arie theina pha kawpa châ ta, cha su liata alô- lômathu hawpa sathôh âbôpa y ta, cha cha khasôh ta abôpa tah ei ta, amo cha ‘Arakipa’ tahpa achâ. Cha rakipa cha chysa ta ama hria ngâh leipa a châ.
A chavah kao: Atisao tlanali tawhta, lophiariapa saita yta, chacha Amao pachawna tahpa acha. Lophiariapa, aza chhana liayta Lokahpata apado khapa Tilih yta chacha, Amaothul;I tahpa acha. Lahno lahtho apathupa acha.

A khaohbâpahlie: Tisao tlana lih tawhta bapahlie khao 2 hnei ta, khaokha cha Tihnawh lâ 100mtr rachhôhpa tilih liata akaw pua. Cha tilih cha ‘bâpahlie lih’ tahpa achâ. Cha khao cha Nganah zy ama sie pahlie tyhna a châ. Ati tlana nata abâpahlie likawh nochhi daih lâ ta lôphiariapa sai châ ta, arie atyuna pha kawpa sai achâ. Cha lôphiariapa cha ‘asâh zawna’ tahpa acha. Cha asâh zawna kiah liana chata achicheipa a y pazy cha 1. Basuh, 2. Sâhrâ zy a cha.
A bâpahlie khaoh nona: Akhaono cha Tisao tlana tawta Km.6 Tisi khih nodi laikathi ‘KHAOHCHHIE’ ama tahpa liata akaw pua, he khaoh liana heta Sôkhai nata karao-ô zy pathla ei ta, Kaopi tisao tlana lih liata aza pua hei tyh ama tah. He khao he Kaopi ta Salua Tipo asie pahliena lâthlôh hawhta ama reipa a cha. Cha khaohchhie tawhta a lâpi kaw siepa atahma ta Tisi tlyliah (ground) khi tipo châ ta, cha tawhta kei sie pahlie heih ta, N. Laithia ‘L’ Ngazaona khi Tipo châ heih ta cha tipo cha ‘Vâhiah lâna’tahpa ta ama reipa a cha.
A hrochhiena: Atisao tlana lih liana cha ta, Awhkhy saihpazy, Vao zy eima hmô tyh ama tah, ahrochhiena cha Mei, Thlih nata Vasua hmâpata rai ahria tyhpa he acha. Nokha cha Beipa Laichi he Tisao tlana lih liata sao za vawh ta, Nga laipa bu ta, papua ha ta, Abeipa cha a hie ha ta, ‘kaopi ryupi’ tahpata chyhhu sa ta, chana chata alô chô liata achyhlao poh nata azai-ôh aso pa cha mei ta akâ khai haw ama tah. A chi cheipa ama parao khiata cha thli nata vâ ta apa phy sa tyh ei, akiapâh arie- yna daihti liata ama reikah ahluh tuh khiata cha ama hno-poh mei ta apakâpa tyh ei, chavâta nôpawpazy ta kaopi kiapâh he reihluh- kahluh lei awpata ama pasyu tyhpa acha.
A rakipa: ‘ Arakipa’ ama tahpa he lômathu sathôh hawhta âbôpa y ta, cha cha alôkhaoh liata ama rie nota ‘Kialo’ ama tahpa ta phia ta, thy khai ha ta, azoh ta vaw bô pathi khai heih ei ta, cha cha Kialo ta ei thôh lâ ta parao ha ta, Kialo mâ lâta ‘Kialo lopa y’ tahpa ta chyhuh vaw pie ei ta, Lyu ama raona lia ta Kialo cha mei ta kâ ta, asapa zydua zao khai ha ta, asâ deikua cha mei ta kâ vei ama tah.

A raona: Kô 1929 pa liata Salua tipo ta kaopi cha kaw chho ta, he daihti no heta avâ na, thlih na, Tôkalôpa nata pachie-pareih chhao ta kaw siehnao ta,cha no ta avahiah hmaothy sâkha ama thliepâ haw, alôkâh chhao varo paraopa ei ta, chakhai tawhta chavah lâ asiepazy ta ama reipa cha achava kao chhôh zydua cha Ka-ua athi chiehpa sai ta a y thlâh haw ama tah. Tisi chyhsa pôhraoh phapa ama vaw pua tyhpa he khi hro râh hro zy ta kaopi Khasôh amâ chhy tyhpa vâta na achâ ama ta tyh

(12).Vakia lôkhaoh, Tisi : Vakia he Tisi beipa châ ta, tahmâ ta ama yna Tisi liata ama y hlâ ta Bykhih liata ma y no ta, mongyuhnah ta bei pachhâsa awpata ama khy no ta, ano a hmô awpa ama tahpa kha thie awpatahawhta apachâ ta, râh lâ a râ ta, lôkhaoh liata anyu. Cha anyuna su châa ‘Vaki lôkhaoh’ ama tah.

17

(13) Laila thlâ, Saikao: Laila he Khithieh châ ta, hla phi thaipa mohpathâpa achâ. Amoh ta ahmôpa nata apalôh chhôh akhaipa maih he bie ta a rei papuapa hawhta hlata achho papua lyma. He athlâ he Saikao Lorrain Ville thlâsu liata y ta, Art & Culture Dept. ta akaw tly.

18

(14) Lômasu: He khih moh bi na chhâpa cha lô sâthôh- lômathu hawhta âsupa y ta,cha khih moh aphaohtuhpa lôpanô sathôhpa thâtih cha he hawhta achâ:

LÔMASU KHIH MOH APHAOHTUHPA LÔPANÔ:

19
He lôpanô he lômathu hawhta lôpanô sathô (3) asupa a châ. He kiapâh ta liata zâkhano he Lômasu a vaw ypa a châ. Kô 1939 rachhôh ta chyhsa thata thi ei ta, ody 20 rachhôh pha ei ta, ama thi khai thlâh pata reih ei ta. He nota apahrâpa S. Ngôchyu nata a viasa na zy ta asia pata he thâtih he ama pahno.
Cha tawhta khih he paisai ei ta, atahma he ama y pathi heihpa a châ. Atahmata Lômasu Tourist Lodge ama sa ngâna su cheingei he a cha.
He lômathu âsuna lôpanô he Beinô kiah alô y hluh kawna tawhta 50ft âhla pata tlâh âhniavia lâta a ypa châ ta, a yna su liata alô hropa y tla vei.
Lôpanô sathô asu pa cha he ta mopa hlâta âhnia tawhta mopata alai kaw saipa a châ. Lô kha heta alaichaipa cha chapu tie tah thei awpa châ ta, achyhviapa sano (2) penawh deikua cha sawvâ tie, tah thei pa a cha. Lôpanô sano âpatlâh ta, ahmao apaty leipata, acho lata alai chaipata atyhna dady ta za vi ta, aza patyh hra ta, ary a kawna he, mie zy mietaku zy ahri pi ta nosa vasua nota amâ chhaina chaipa a châ.
Kô 1948 rachhôh liata Burma pheisaih pakha ta mo chaima ta, ‘he lôpanô he anaoh thao ta âhrâh ngâsâ na,’ tahpata a reih. ‘Chavata chi âchhih ngâsâ ta, Meithei ta ei ka aw’ tah ta, Meithei Rifle ta ka ta, cha tawhta alai chaipa âzâpathopa cha âzâ hnai via hapa hawhta reipa a châ. Pheisaihpa Rifle ta akatuhpa he dyu thaipa a châpa hawhta ama reih. Cha tawhta he lôpanô he chyhsa ta ama chipa apai via hapata reipa a cha.
He he Lômasu ‘LÔPANÔ’ moh aphaotuh chaipa cha a châ. Alaikachhua lâ ta alaichaipa cha ‘Azino’ tahpa a châ. A lia liata pa cha ‘Ahlihpa’ tahpa a châ.
11.Eima marapa châta Juliet nata Romeo-kyhpachâna vâta chhôhso pasa ataopenawh Hlichhy nata Hly-âh laihna nata nô nata paw ta pachhaih awpa ama chipa vâta ama nyuna lôkhaoh chhao Kahrie tlâh- Mawhro khih kiapâh, nô-paw zy ta ayna rachhôh ama pahnopa liata Art & Culture Dept. ta MTP Mawhro patluasa ta,hmôpa achâ ha hra. Cha su cha Dept. ta thlai tly ta, anothlahpazy la ta,athâtih chhao ropata sopa(record) â chhuah.

14. Research Methodology training : Art & Culture Department he ta marapazy châ ropa lâta hmâh eima vaw sie via thei n’awpa pachâpata research Methodology trainning 28th,January 2013 – 4th February,2013 taihta hnei ta, he liata–châ thaipa nata chyhsa siapa, châro nata rei apahâhpa chyhsa pahrawhlei tlai a hlao ei ta, achhâna taihta akiapazy cha pasari rachhôh ama châ,achhâpa cha thokha office rai ahneipazy ama châpa vâta achâ, he liata resource persons eima hrua. Atrain papuapazy hry liata Art &Culture ta document tlohpa châta peimawh atahpa châbu ro awpata nahta ama thaina nata pahnona mara chi nata pho châta ama vaw hlâ thei hra n’awpa ryhpaohna tao patachabu ro awpata hruapa nahta ahawpa châ ei ta, he ary liata subject /thâtih palâsapa zy he châbu pitlohpa ta buakhei awpata pangaihpa zy cha ama châ:

St.Lalthakima – Genesis of MADC
St. Fc.Chhuasa _ Ku (Festival )
Puhpa V.Choza – Hla nata Bie
Puhpa K.Beirôna – Mara Miss
Robert B. Syuhlô -Mara dress nata Ornament
St. L.Amie – Pawpi hawhta Apaw awpa Mara Reih
Puhpa KT. Dena – Hlâno Mara nietluana

15. Art & Culture Website : Mara chi nata pho thâtih kao nano nanopa ta ropa nata eima chhaichhi hia-bâh, hno nata atobina, lâ chi nano nanopa nata arâhchhôh liata su peimawhpa thâtih ahneipa zy palâhâh n’awpa nata marapa thâtih zy ama vaw pahno hra n’awpata web-site he pahypa achâ. Eima website banner cha he he a châ.

36

WS copy

16. Mara typical village: Art & Culture Dept.ta eima hlâno mara khih taopa ta Chedô Lômathu –Zyhno râh, Ahmepi khih adaihpa liata tao ta, o dy 10 rachhôh abei o chhao ta sapa châ ta, patlô pathlahpa châ mâ vei. Rai ama hria ngâhai.

17.  PT Hlychho (L) Mara-English Dictionary: Puhpa PT.Hlychho ta dictionary (Mara-English) a taopa chhao mara saw achuhaipa nata mohropa hluhpi ta apeimawh kawpa vâta bu 2000 (sâhno ) pachhusa ( reprint ) heihpa châ ta, Website pahy zâ ta released pa achâ ha hra. He chabu he author ta papua awpata Art & Culture Dept. ku liata zakha zakha (tlokhuh) maophaohna apahniehpa hawhta buakhei khaipa a châ. PT Hlychho cha y khao vei hrasala marapa sawzy châta ahmo tao phapa he lô hawhta âbô ngâthlâh ha aw. A tahmâ a chabu he Art & Culture Dept. liata chalei theipa ta a y.

18. MADC Monument: MADC Art &Culture Department ta Historical Momument – Hmo ngiatlâh châpa, athei thlah ha n’awpata lôbôpa nata mohôh pazina rai chhao a hria pazi lymâ. He liata hmah la tua awpata âchhuahpazy cha :

(1) Beiro Solo thlâ, Chakhei
(2) Hmôlo thlâpi, Zyhno
(3) Dawma Hlychho Lôphei, Amobyu
(4) Thlacho 11-na thlâpi, Chapi
(5) Hmolai thlâpi, Tisi.

Beirô Solo : Phiahpi bei, Beirô Solo thlâpi he Chakhei khih kiah liata a ypa châ ta,Mara beizy he atlâhpipata thlâpi nata thlâta ama vaw hnei chyu.
Beirô Solo chhao he thlâpi liata pabupa châta, ama pabu nota Dawkhoh nata Sei pabu pâ ei ta, Sei nie awpa lao thlakha daih sopa ei ta,ahrochhôh ta Dawkhoh âchô awpa sopa ei ta, achô lâ tawhta ramawh pôhpa adâh achôh khai hapa (pipe hawhta taopa) huso n’awpa nata dawkhoh chôpa pyuh thei thei n’awpata chahraoh ei ta, Phiahpi khihsaw zy cha ama bei Beirô Solo thlâlâ vawh pata Dawkhoh pyu ama kei nathlie tyh. No 9 ( no chaki) chhôh Dawkhoh pyu thei ei ta, akhôlâ cha thei khao v’ei, ama tah. Mara bei zy hry ta Sei âpabu pâpa a y chhôhpa a châ. Bei so kawpa nata hneirôhpa achâ.

Hmôlai : Zyhno Bei Hmôlai Bohia thlâpi he Zyhno tawhta Km 1 hlei âhlapa, Zyhno khihparoh su Savo Khih liata a ypa châ ta, Hmôlai Bohia Thlâpi he Mara bei zy Thlâpi liata amoh âlâ via pachaih pa a cha, a khihsaw zy ta Mo luh ta thlâpi chadô sa awpa ama khohpa vâta, nochhi Mara liata khih sakha Tybu siehnao ei ta, chyhsa hluhpi thie ei ta, ama bei Hmôlai Bohia Thlâpi he Mo luh ta ama taw chadô pa a châ. He vâna he taHmôlai Bohia Thlâpi he Marahpa râh liata mo luh ama taw chadô hnôh chaipa a châpa vâta, amoh chhao a pathâh pachai.
Thlâpi nata Thlâta he Mara Bei nahzy vaw hnei chyu ei ta, Thlâpi he cha khih zipa nata zinô hleikhô ta abei su â vaw thlapa zy ngâlâh ta Thlâpi liata pabupa ama châ tyh. Thlâta liata deikua chhôhkha zy duata pabupa ama châ . Thlâta he sâno (2) sâthô (3) zy ama hnei, he liata abei o chhôh liatapa zy ama pabu tyh.

Thlacho : Eima reichiehpa hawhta Mara beizy he a tlâhpipata, Thlâpi nata Thlâta, hnei chyu ei ta, thlâpi liata âpabu awpata cha khih zipa (bei) ama châ awpa a châ. Chaleipa chhao ta abei lapinô nata ama sawchapaw utheipa paw su âthla thei awpazy he thlâpi liata pabupa ama châ via tyh. A y zieta cha chhôhkha liata pathôh ngâlâh ta Thlâpi liata amâ pabu thei tahna a châ. Ahropa zy deikua thlâta liata pabupa ama châ. Thlachei Chozah chhao he a paw su âthlapa a châpa vâta Thlâpi liata pabu hrapa a châ. Chapi beinah thlâpi liata chyhsa papali ( 4) ama pabu. Thlâpi he luhpali atlapa ama tah tyh.He vâta Thlâpi thlâthu a pahy thei awpa ta cha ama sawchanô uthei chaipa tly ma ta a pahy awpa a châ. Chyhsa hropa pabu awpa a châ nata thlâpi thlâthu he ama pahy sa tyh. Sawchanô a hnei leipa a châ khiata cha anohnô ta apahy thei, chyhsa hropa ta pahy chakhyh theipa châ vei, apa hyhtuhpa ta hmo ama paphaopa hry liata a khopa a y khiata cha âla pâ thei.

19.Lyuva Khutla: Hlano manô-mapawzy ta lyuva ama pangoh-pasiah tawhta apaly-pauasa n’awpata ama vaw hmâ tyhpa Lyuva Khutla Ku cha kô 2009 – pa Pamih târi noh 5 noh tawhta akô chareih ta hnei tyhpa châta, Kô 2012 patawh deikua cha MACC (Mara Art &Culture Committee) ta âryhpaoh viapa tah apahnopa vâta Pamih thlâpâ hâta einona chutyh noh maih ta hmâpa a châ.

20

21

22

23

20. MADC Cultural Troupe : MADC, Art & Culture Department ry liata dâh nata phôh sianô kawpa ry liataMADC Cultural Troupe paduapa a châ.

24
He troupe he Art &Culture Department ry liata instructors ta lâ chi nano nanopa pachu ta, thlachareih ta stipend chhao piepa châ ei ta, thla charu chhôh ama chu khai nahta Certificate piepa ama châ, he troupe he MADC ta abyuhna daihti lia maih ta hmâ thei awpa ta pachâpa ama châ.

21. Lâ pachupa:A kô chareihta Art &Culture Department ta thyutliapa nata âchuhaipazy lâ chi nano nanopa pachu awpata hmah a lâ lyma.Py nata thyutliapa hluhpi ama pachu ha. .Lâ ama chu ngâhaipazy cha:

1) Sawlakia
2) Athi Lâ
3) Pazita Lâ
4) Bei Lâ
5) Awkhypa Lâ
6) Azao Lâ
7) Zawchhypa Lâ
8) Dawh lâ
9) Mathyupa lâ
10) Rakhâ-tlâ
11) Awta pheichhua
12) Thairapupa lâ
13) Awhpivyhnô lâ
14) Saitlei lâ
15) Vao-ie tlo lâ
16) Chakeih lu–ia lâ
17) Khohcheihnô lâ zy he achâ.

22.. Mara History Quiz Competition: Mara thyutliapazy ta Marapa thatih(History) pahâh ei sala, ama pahno hluh thei n’awpa ta cha chabu atlyhpazy hmâpa ta Quiz competition pachhuahpanohpa a châ. Lymâ pha kawpa pachhuahpanohpa achâ hra.Heliata châbu hmâpa zy cha :

(1) The Lakher –N.E Parry
(2) Mara History – Mylai Hlychho

23. Cultural Instructor zy a tuapapua : Mara Pho lâ chi nano nanopa a chu via awpa ta Cultural Instructor zy, Chapi khih nata achheipâh (Burma) râh lâ taihta tuapa châ ei ta, cha amâ chupazy cha, Siaha khih liata MTP Branch zy nata Marapa râh chhôh liata School hawtinah hnohta pachuna raih ama hria lymâ.
Thokhazy a nothlah lapa châ ta, a thâtih zy chhao âchu laih. Documentary Films tao awpa ta Mara Autonomous District Council, Art & Culture Department Staff zy Ngephe Sizô (Burma) lâ tuapa châta, âmo heta documentary film ama pachhuapanoh, chazy cha:

a) Hawly Paka.
b) Vâhia Poh bapa.
c) Fâthlai Lôkhao.
d) Athipa Lâ.
e) Sa – ia Lâ.
f) Rakâ Tla.

25. Documentary Film: Hlâno manô mapaw daihti no tawhta, khâ ama vaw tao tyhpa ‘Chhâhtu’ cha thyutlia sawzy nata chhâ a vaw y lymâ’pa zyta ama vaw pahno thai n,awpa nata ama hmô thei hra n’awpa ta ‘Chhâhtupa nata ‘Daitly Dai’ cha documentary film ta taopa a cha.

26. Mara Grammar & Dictionary: hmia eima hmô tuachaipa Rev. FW. Savidge ta Mara Grammar & Dictionary a ropa aly n’awpa châta nata ano palyupalih n’awpa ta programme tari noh 4.12.2012 liata hneipa a châ.
He liata paper present-tuhpa zy cha :

a) Life & works of Rev F.W. Savidge – Rev NC. Vabeilua
b) Culture – Dr. K. Zohra
c) Chabu reipa a peimawhna – FC. Khihnia
d) Lalthakima Chozah.

27. Publication Rules 2012: Art & Culture Department ta Châbu a papuana kyh liata rairuna a y lei n’awpa ta, Dâh (rules) sianô kawpa pachhuah-panoh ta, he dâh he MADC (Publication Board) Rules, 2012 a châ. Mizoram Gazette liata papua hapa châ ta, hmâ ngâhaipa a châ.

28. MACC paduapa a châ: Art &Culture Department, MADC ta art &culture kyh liata hmahlana sia viapa ahnei thei náwpata Mara Art &Culture Committee(MACC) paduapa châta, MACC biehnei nata achhihtha n’awpa châta MACC’Chhihthan Dâh taopa achâ.He hawna heta :

MARA ART & CULTURE COMMITTEE CHHIHTHANA DAH
(1) Mara Art & Culture Committee he Mara Autonomous District Council Art & Culture Department hmahsiepa ta alaiseih via lyma thei n’awpa ta paduapa a cha.

(2) He Committee heta abyuhna dah hawhta sub-committee a padua thei aw.
Py hmochhuahpa :

(a) Mara Autonomous District Council Art &Culture nata literature hmah pasiena lâpi tlua awpa ta.
(b) Marapa chi nata pho, reih nata hrozie pabohsana, hmasiena nata palâhâna kyh liata hmah la awpa ta.
(c) Marapa hla, lâ, pho lâ, hmobaoh hmâpa(instrument) nata chysia (dress) zy pahmaoh-pasiana kyh liata hmahlana lâpi pachâ awpa ta.
(d) Museum/Library palaiseihsa awpa.
(e) Râh to su to liata Mara sawzy a pôhkhana a y thei n’awpa ta.
(f) Marapa râh chhôh liata su peimawhpa nata hmo sôhpa tlua ta pabohsa awpa
(g) Mara Art & Culture laiseih n’awpa nata pabohsana kyh liata a peimawhna hawhta hmah la awpa ta.

(3) He Committee liata Chairman nata Secretary cha Art & Culture a totuhpa Executive Member nata Art &Culture Officer ama cha lyma aw. Vice Chairman châta MADC Sr.Officer hry tawhta raopa châ aw ta, member zy cha MTP, MCHP & MSO vyuhtuapa term kha châ ta moh ro ( By name ) pa ta raopa châ aw ta, cha tho ta Art & Culture lâ ta a pahâpa member pasari (7) nata Special invitees chhao abyuhna hawhta chyhsa pathô (3) hlâta hluhvia leipa rao thei pa a cha aw.
(4) Art & Culture Department pachhuah-panohpa ta he Committee he paduapa châ aw ta, sôh hryuhna nata Committee bie pathlupa buakhei awpa chhao Art & Culture Department a cha aw.
(5) A daihti chhôh ( Term) cha ko no (2) a châ aw.

29. Historical Places atlua : Mara râh chhôh liata khi to V/C nata Mara Thyutlia Py zy hnohta ama khih ôna chhôh chyu liata Khazohpa ku mâ no-âhchhihpa nata ngiatlâh châpazy, su peimawhpa nata thatih ahneipa a ypazy report awpa ta pahnosapa nata ahawpa châ ei ta, cha liata report awpa ahneipa report pa zy cha Art &Culture Department ta a suzy tly lai ta, nothlahpazy lapa ta ama thatihzy â chu lai. Cha hawna chata record pata pasopa a châ.

30.  Magazine: Art & Culture ta ahmahlana dâhzy, marapa chi nata pho châta hmo peimawhpa chi nano nanopa phuazâh n’awpata Quarterly ta magazine papua ta, amoh cha Lyuhbi Magazine achâ.

31.  Art & Culture Dept ta chabu arohpa abao: Art & Culture dept. ta châro apahâhpa, châbu arohpazy hnohta sôh arakhapata bao tyh ta, chanawhnahzyh cha aryliata moh ropazy hnoh ta abao.

1. English to Mara Dictionary (PT. Hlychho)
2. Reih a chu teh (A. Zakia)

25

3. Nyusâ (Rev. NC. Vabeilua)

26

4. Zohna tawhta khaina (F. Ngôpaw)
5. The Sendoos nata Khizaw Scientist zy a tudaihna (T. Beihronga)

27

6. Rev. C. Thalai Sermon zy (Rev. C. Thalai)

28

7. Siku hawti nata sawzy sawkhâ rai nata nie tluana lâthlôh (N. Lalpianmawia)

29

8. Vâpei râh lia atyh hei lah vâpi (S. Hrachu)
9. Understanding (K. Robin)

30

10. Thosai thlihua (Saikao MTP)
11. Thyudyu hmipa (L. Beimokhai)

31

12. Ei khitlyna (A. Zakia)

32

13. Kei nata ei chôhsu (Machâ S. Laihly)

33

14. Awnanopa Lôbô (Pheiki Solo)

34

15. Mara hla âlâluah viapa nata a phituhpazy (John Beizachhi Phuto)

35

Ary liata moh ropazy hnoh ta publication Board Rules hawhta ama hryuhna zie 75 percent baopazy am a châ.

1. A Grammar & Dictionary of the Lakher Language.
2. English to Mara Dictionary.
3. The sendoos, nata Khizaw Scientist zy a tudaihna
3. Nyusâh.
4. Reih a chu teh.
5. Mara hla alâluah viapa nata aphituhpazy.
7. The Maras ( K. Zohra)

Sd/- K. Pari
Art & Culture Officer
Mara Autonomous District Council,
Siaha.